Dân gian ta có câu “trẻ lên ba cả nhà học nói”, hay “thỏ thẻ như trẻ lên ba” để khẳng định một giai đoạn đặc biệt trong quá trình phát triển ngôn ngữ của trẻ. Hiện nay, nhiều kết quả nghiên cứu đã cho thấy khả năng phát triển ngôn ngữ của trẻ phát triển từ rất sớm, ngay từ khi nằm trong bụng mẹ, đến thời điểm 3 tuổi là mốc quan trọng để trẻ phát triển và hoàn thiện khả năng ngôn ngữ của mình
Ngoài thời gian ở lớp được tiếp xúc với cô giáo và bạn bè, còn lại phần lớn thời gian của trẻ là ở gia đình. Vì vậy, việc có ý thức tạo một môi trường thuận lợi có thể giúp trẻ rất nhiều trong việc phát triển, sử dụng ngôn ngữ. Chú trọng và ý thức được điều này, gia đình cũng sẽ tạo lập được con đường vững chắc trong việc hình thành và bồi đắp nhân cách cho trẻ.
Cha mẹ và người lớn phải là tấm gương về ngôn ngữ để hàng ngày trẻ soi vào. Trẻ học một cách vô thức từ cách nói năng, cách sử dụng ngôn ngữ, sắc thái biểu cảm trong ngôn ngữ của người lớn, và rất thích bắt chước, làm theo. Vì vậy, người lớn trong gia đình phải ý thức được điều này để định hướng, giúp đỡ trẻ. Bố mẹ cần nói những câu đơn giản, rõ ràng để cho trẻ noi theo. Giao tiếp với trẻ bằng ngôn ngữ dịu dàng, tình cảm, yêu thương thì trẻ cũng sẽ có được ngôn ngữ như vậy. Hàng ngày, khi người lớn nói chuyện với nhau cần đúng mực, dùng câu đầy đủ chủ ngữ, vị ngữ, bố mẹ lễ phép với ông bà, tôn trọng và yêu thương nhau. Còn nếu người lớn nói năng cục cằn, hay văng tục, nói bậy, thiếu tôn trọng nhau thì không thể trông mong trẻ nói năng lễ phép, ngoan ngoãn được. Điều tối kị mà các nhà ngôn ngữ khuyến cáo là không được cãi nhau trước mặt trẻ.
Bạn nên tăng cường sử dụng các câu hỏi lựa chọ để trẻ trả lời. Ví dụ: “Con thích ăn trái táo hay quả cam?; con thích mặc chiếc váy màu đỏ hay màu xanh?”. Đồng thời, cũng cần mở rộng những câu nói ngắn, câu cụt của trẻ thành các câu dài hơn, chú ý sử dụng các từ tượng thanh, tượng hình, các từ láy giàu giá trị biểu cảm trong tiếng Việt để làm phong phú ngôn ngữ của trẻ. Ví dụ, khi đi chơi công viên, trẻ có thể ngạc nhiên trước hồ nước rộng và nói “ hồ nước to quá”, bạn có thể nói “đúng rồi con ạ, hồ nước rộng mênh mông”; nhìn thấy con mèo có đôi mắt màu xanh, rất lạ, trẻ có thể nói “ mắt mèo xanh quá”, bạn khẳng định lại cho bé “ đúng lắm, mèo con có đôi mắt xanh, sáng long lanh”; hoặc thêm vào “ dáng đi của nó thật uyển chuyển, mềm mại”…Ở nhà, ra phố, đi chợ, đi chơi…luôn luôn có những hình ảnh, sự kiện mới, người lớn cần nhân lúc đó, giới thiệu từ mới cho trẻ. Cứ như vậy, vốn từ ngữ của trẻ sẽ phát triển, trẻ sẽ thích thú sử dụng vốn ngôn từ phong phú của mình một cách uyển chuyển, linh hoạt.
Khi trẻ nói ngọng, dùng từ sai ta cần uốn nắn, nhắc nhở trẻ nhẹ nhàng, kịp thời và kiên nhẫn. Không được mắng hay chế giễu trẻ làm các em mất tự tin, ngại giao tiếp, sẽ ảnh hưởng nhiều mặt đến tâm lí và tình cảm của trẻ, không đơn thuần là về ngôn ngữ . Khi trẻ nói bậy, nói tục cần làm cho trẻ thấy đó là ngôn ngữ không đúng để trẻ tránh, không kết luận rằng trẻ như vậy là láo, hư đốn.
Hằng ngày cha mẹ nhất thiết phải dành thời gian để trò chuyện với trẻ. Chúng ta có thể tận dụng thời gian lúc tắm cho trẻ hay trên đường đón trẻ về nhà, hỏi thăm về công việc, nội dung mà trẻ đã học, làm trong ngày; hỏi trẻ về những người bạn, về tình cảm, cảm xúc của trẻ trong ngày hôm đó… Trẻ sẽ tất hào hứng “ôn lại” những hoạt động của mình trong suốt cả ngày, bạn đồng thời củng cố được mối liên hệ chặt chẽ và lòng tin cậy đối với trẻ.
Các góc của gia đình có thể để những giá sách nhỏ đó là phòng khách, phòng ăn. Trên tường trong phòng của bé bạn có thể treo những bức tranh theo chủ đề: hoa quả, thế gới động vật, thực vật, đại dương… kèm theo chữ viết rồi hướng dẫn trẻ tìm hiểu, gọi tên. Khoảng một tháng một lần, bạn nên gỡ các bức tranh đã quen đi và thay bằng bức mới (khoảng hai bức cho một lần)
Bên cạnh đó, việc tạo ra những góc học tập và tiến hành những hoạt động có chủ đích hướng tới việc học trong gia đình cũng vô cùng quan trọng. Bạn có thể xây dựng cho bé một “khu vườn văn học” với một góc học tập riêng, có tủ hoặc giá sách. Việc lựa chọn sách là rất quan trọng. Các cuốn sách nên có đó là những tập thơ dành cho thiếu nhi, ca dao, đồng dao; truyện tranh, truyện cổ tích, ngụ ngôn, truyền thuyết… Bên cạnh đó, bạn cũng nên bổ sung các tác phẩm nổi tiếng giàu giá trị văn học như Truyện Kiều, thơ văn của Hồ Chủ Tịch…, một số tác phẩm văn học kinh điển nước ngoài: thơ Tagor, Êxênin; truyện ngắn của Pau- tốp-xki, Ais-ma-tốp; tiểu thuyết cổ điển của Trung Quốc, Anh, Pháp… Đây là những kho tàng tri thức quí báu, những viên ngọc sáng của nhân loại. Bạn cũng nên tham khảo ý kiến các chuyên gia để mua được những cuốn sách có chất lượng, phù hợp với trẻ.
Hàng ngày, dành thời gian đọc cho trẻ nghe; có thể vào những lúc bạn rảnh rỗi hoặc trước khi đi ngủ. Chúng ta có thể phân chia ra những phương pháp đọc khác nhau: đọc có chủ đích và đọc vô thức. Đọc có chủ đích là hoạt động đọc hướng tới những mục đích nhất định. Đối với những bài thơ, ca dao, đồng dao bạn đọc thật diễn cảm, thể hiện được nhịp điệu và cảm xúc để trẻ cảm nhận được. Sau đó, có thể dạy cho trẻ học thuộc lòng , giảng giải cho trẻ nghe ý nghĩa cơ bản của tác phẩm. Ví dụ khi đọc đoạn ca dao:
Cha mẹ và người lớn phải là tấm gương về ngôn ngữ để hàng ngày trẻ soi vào. Trẻ học một cách vô thức từ cách nói năng, cách sử dụng ngôn ngữ, sắc thái biểu cảm trong ngôn ngữ của người lớn, và rất thích bắt chước, làm theo. Vì vậy, người lớn trong gia đình phải ý thức được điều này để định hướng, giúp đỡ trẻ. Bố mẹ cần nói những câu đơn giản, rõ ràng để cho trẻ noi theo. Giao tiếp với trẻ bằng ngôn ngữ dịu dàng, tình cảm, yêu thương thì trẻ cũng sẽ có được ngôn ngữ như vậy. Hàng ngày, khi người lớn nói chuyện với nhau cần đúng mực, dùng câu đầy đủ chủ ngữ, vị ngữ, bố mẹ lễ phép với ông bà, tôn trọng và yêu thương nhau. Còn nếu người lớn nói năng cục cằn, hay văng tục, nói bậy, thiếu tôn trọng nhau thì không thể trông mong trẻ nói năng lễ phép, ngoan ngoãn được. Điều tối kị mà các nhà ngôn ngữ khuyến cáo là không được cãi nhau trước mặt trẻ.
Bạn nên tăng cường sử dụng các câu hỏi lựa chọ để trẻ trả lời. Ví dụ: “Con thích ăn trái táo hay quả cam?; con thích mặc chiếc váy màu đỏ hay màu xanh?”. Đồng thời, cũng cần mở rộng những câu nói ngắn, câu cụt của trẻ thành các câu dài hơn, chú ý sử dụng các từ tượng thanh, tượng hình, các từ láy giàu giá trị biểu cảm trong tiếng Việt để làm phong phú ngôn ngữ của trẻ. Ví dụ, khi đi chơi công viên, trẻ có thể ngạc nhiên trước hồ nước rộng và nói “ hồ nước to quá”, bạn có thể nói “đúng rồi con ạ, hồ nước rộng mênh mông”; nhìn thấy con mèo có đôi mắt màu xanh, rất lạ, trẻ có thể nói “ mắt mèo xanh quá”, bạn khẳng định lại cho bé “ đúng lắm, mèo con có đôi mắt xanh, sáng long lanh”; hoặc thêm vào “ dáng đi của nó thật uyển chuyển, mềm mại”…Ở nhà, ra phố, đi chợ, đi chơi…luôn luôn có những hình ảnh, sự kiện mới, người lớn cần nhân lúc đó, giới thiệu từ mới cho trẻ. Cứ như vậy, vốn từ ngữ của trẻ sẽ phát triển, trẻ sẽ thích thú sử dụng vốn ngôn từ phong phú của mình một cách uyển chuyển, linh hoạt.
Khi trẻ nói ngọng, dùng từ sai ta cần uốn nắn, nhắc nhở trẻ nhẹ nhàng, kịp thời và kiên nhẫn. Không được mắng hay chế giễu trẻ làm các em mất tự tin, ngại giao tiếp, sẽ ảnh hưởng nhiều mặt đến tâm lí và tình cảm của trẻ, không đơn thuần là về ngôn ngữ . Khi trẻ nói bậy, nói tục cần làm cho trẻ thấy đó là ngôn ngữ không đúng để trẻ tránh, không kết luận rằng trẻ như vậy là láo, hư đốn.
Hằng ngày cha mẹ nhất thiết phải dành thời gian để trò chuyện với trẻ. Chúng ta có thể tận dụng thời gian lúc tắm cho trẻ hay trên đường đón trẻ về nhà, hỏi thăm về công việc, nội dung mà trẻ đã học, làm trong ngày; hỏi trẻ về những người bạn, về tình cảm, cảm xúc của trẻ trong ngày hôm đó… Trẻ sẽ tất hào hứng “ôn lại” những hoạt động của mình trong suốt cả ngày, bạn đồng thời củng cố được mối liên hệ chặt chẽ và lòng tin cậy đối với trẻ.
Các góc của gia đình có thể để những giá sách nhỏ đó là phòng khách, phòng ăn. Trên tường trong phòng của bé bạn có thể treo những bức tranh theo chủ đề: hoa quả, thế gới động vật, thực vật, đại dương… kèm theo chữ viết rồi hướng dẫn trẻ tìm hiểu, gọi tên. Khoảng một tháng một lần, bạn nên gỡ các bức tranh đã quen đi và thay bằng bức mới (khoảng hai bức cho một lần)
Bên cạnh đó, việc tạo ra những góc học tập và tiến hành những hoạt động có chủ đích hướng tới việc học trong gia đình cũng vô cùng quan trọng. Bạn có thể xây dựng cho bé một “khu vườn văn học” với một góc học tập riêng, có tủ hoặc giá sách. Việc lựa chọn sách là rất quan trọng. Các cuốn sách nên có đó là những tập thơ dành cho thiếu nhi, ca dao, đồng dao; truyện tranh, truyện cổ tích, ngụ ngôn, truyền thuyết… Bên cạnh đó, bạn cũng nên bổ sung các tác phẩm nổi tiếng giàu giá trị văn học như Truyện Kiều, thơ văn của Hồ Chủ Tịch…, một số tác phẩm văn học kinh điển nước ngoài: thơ Tagor, Êxênin; truyện ngắn của Pau- tốp-xki, Ais-ma-tốp; tiểu thuyết cổ điển của Trung Quốc, Anh, Pháp… Đây là những kho tàng tri thức quí báu, những viên ngọc sáng của nhân loại. Bạn cũng nên tham khảo ý kiến các chuyên gia để mua được những cuốn sách có chất lượng, phù hợp với trẻ.
Hàng ngày, dành thời gian đọc cho trẻ nghe; có thể vào những lúc bạn rảnh rỗi hoặc trước khi đi ngủ. Chúng ta có thể phân chia ra những phương pháp đọc khác nhau: đọc có chủ đích và đọc vô thức. Đọc có chủ đích là hoạt động đọc hướng tới những mục đích nhất định. Đối với những bài thơ, ca dao, đồng dao bạn đọc thật diễn cảm, thể hiện được nhịp điệu và cảm xúc để trẻ cảm nhận được. Sau đó, có thể dạy cho trẻ học thuộc lòng , giảng giải cho trẻ nghe ý nghĩa cơ bản của tác phẩm. Ví dụ khi đọc đoạn ca dao:
“Trong đầm gì đẹp bằng sen
Lá xanh, bông trắng lại chen nhị vàng
Nhị vàng, bông trắng, lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”
Lá xanh, bông trắng lại chen nhị vàng
Nhị vàng, bông trắng, lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”
Bạn đọc đúng nhịp 2/2 “Trong đầm/ gì đẹp…” và ngắt nhịp ở cuối mỗi câu 6/8 để bé yêu cảm nhận được âm điệu du dương, tha thiết của nhịp thơ lục bát. Sau đó, bạn khuyến khích bé đọc cùng, nhắc những đoạn quên… để bé thuộc đoạn thơ. Rồi cùng trao đổi : “Con biết đoạn thơ nói gì không nào? À, đoạn thơ tả vẻ đẹp của hoa sen? Hoa sen đẹp thế nào nhỉ? Lá màu xanh, bông sen màu trắng, nhị hoa màu vàng…Thế con có biết nhị hoa là cái gì không…? Cứ như vậy, bạn cùng bé khám phá vẻ đẹp vô cùng phong phú của mỗi bài thơ/đoạn thơ. Đối với truyện cổ tích, truyền thuyết, câu đố cũng vậy. Đọc, tìm hiểu, kể lại, nhập vai, trả lời… là những hoạt động trẻ rất thích thú. Bạn sẽ ngạc nhiên trước khả năng nghe và nắm bắt ngôn ngữ nhanh chóng của trẻ.
Cách đọc vô thức nên thực hiện với các tác phẩm văn học lớn của nhân loại. Bạn hoàn toàn có thể cho trẻ tiếp xúc bằng cách đọc từng đoạn, từng phần. Ở đây chúng ta không hướng tới những mục đích cụ thể như cách đọc có chủ đích, mà đọc như một trò chơi. Đừng lo trẻ nhàm chán, ngược lại, trẻ sẽ rất say mê và hứng thú trước những thế giới ngôn ngữ trong sáng, hàm súc, giàu giá trị biểu cảm và gợi tả của các tác phẩm này. Tôi đã từng đọc bộ Tam Quốc/ đọc Truyện Kiều, thơ Exênin… cho cháu 5 tuổi nghe. Dường như chúng bị cuốn hút vào một thế giới kì diệu huyền bí nào đó, rất say sưa. Mỗi khi nghĩ rằng chúng chẳng hiểu được, mình đọc bằng mắt, lập tức cháu yêu cầu tôi đọc to lên. Theo lí thuyết của nhà phân tâm học nổi tiếng S.Feud (người Đức) và K. Jung (người Thụy Sĩ) thì mỗi đứa bé không chỉ được thừa hưởng bộ gen di truyền về mặt sinh học của tổ tiên, mà còn kế thừa sự phát triển về mặt tinh thần hàng mấy chục vạn năm của nhân loại. Freud cũng cho rằng phần chính tâm lí con người được ẩn chứa trong cõi vô thức. Vì vậy, đọc vô thức có tác dụng rất lớn, để khơi gợi những tình cảm phong phú trong thế giới tinh thần của trẻ, có thể trẻ chưa thể hiểu hết được ý nghĩa sâu xa nhưng tình yêu văn thơ, ngôn ngữ và tâm hồn … trẻ sẽ được bồi bổ hằng ngày.
Đối với trẻ có biểu hiện tự kỉ hoặc rối nhiễu về tâm lí cần phải quan tâm đặc biệt hơn. Phát triển ngôn ngữ là cách ngắn nhất để giúp trẻ hòa nhập với cộng đồng, giao tiếp và chia sẻ để gắn kết với mọi người. Bằng ngôn ngữ, bạn sẽ thể hiện được tình cảm, sự quan tâm, yêu mến với trẻ. Phải dành nhiều thời gian hơn để trò chuyện với trẻ, đừng nản lòng nếu trẻ chưa hào hứng nói chuyện. Kiên trì trò chuyện, chơi cùng trẻ, đọc những vần thơ giàu tình cảm dịu dàng, truyện tranh… dần dần trẻ sẽ chú ý và sẽ nói chuyện với bạn. Khi trẻ sử dụng được ngôn ngữ, tức là trẻ đã thoát khỏi cái tôi cô đơn yếu đuối, tự kỉ để đến với thế giới rực rỡ, tươi vui của mọi người.
Tri thức và văn hóa của loài người đến với trẻ bằng ngôn ngữ. Vì vậy, việc chú ý tạo một môi trường thuận lợi để trẻ phát triển ngôn ngữ là rất quan trọng. Nó đặt những nền móng vững chắc cho sự phát triển toàn diện của trẻ sau này. Bằng tình yêu thương và sự quan tâm của bạn dành cho bé, bé yêu của bạn chắc chắn sẽ tiến bộ và có một cuộc sống phong phú, tươi đẹp.
Cách đọc vô thức nên thực hiện với các tác phẩm văn học lớn của nhân loại. Bạn hoàn toàn có thể cho trẻ tiếp xúc bằng cách đọc từng đoạn, từng phần. Ở đây chúng ta không hướng tới những mục đích cụ thể như cách đọc có chủ đích, mà đọc như một trò chơi. Đừng lo trẻ nhàm chán, ngược lại, trẻ sẽ rất say mê và hứng thú trước những thế giới ngôn ngữ trong sáng, hàm súc, giàu giá trị biểu cảm và gợi tả của các tác phẩm này. Tôi đã từng đọc bộ Tam Quốc/ đọc Truyện Kiều, thơ Exênin… cho cháu 5 tuổi nghe. Dường như chúng bị cuốn hút vào một thế giới kì diệu huyền bí nào đó, rất say sưa. Mỗi khi nghĩ rằng chúng chẳng hiểu được, mình đọc bằng mắt, lập tức cháu yêu cầu tôi đọc to lên. Theo lí thuyết của nhà phân tâm học nổi tiếng S.Feud (người Đức) và K. Jung (người Thụy Sĩ) thì mỗi đứa bé không chỉ được thừa hưởng bộ gen di truyền về mặt sinh học của tổ tiên, mà còn kế thừa sự phát triển về mặt tinh thần hàng mấy chục vạn năm của nhân loại. Freud cũng cho rằng phần chính tâm lí con người được ẩn chứa trong cõi vô thức. Vì vậy, đọc vô thức có tác dụng rất lớn, để khơi gợi những tình cảm phong phú trong thế giới tinh thần của trẻ, có thể trẻ chưa thể hiểu hết được ý nghĩa sâu xa nhưng tình yêu văn thơ, ngôn ngữ và tâm hồn … trẻ sẽ được bồi bổ hằng ngày.
Đối với trẻ có biểu hiện tự kỉ hoặc rối nhiễu về tâm lí cần phải quan tâm đặc biệt hơn. Phát triển ngôn ngữ là cách ngắn nhất để giúp trẻ hòa nhập với cộng đồng, giao tiếp và chia sẻ để gắn kết với mọi người. Bằng ngôn ngữ, bạn sẽ thể hiện được tình cảm, sự quan tâm, yêu mến với trẻ. Phải dành nhiều thời gian hơn để trò chuyện với trẻ, đừng nản lòng nếu trẻ chưa hào hứng nói chuyện. Kiên trì trò chuyện, chơi cùng trẻ, đọc những vần thơ giàu tình cảm dịu dàng, truyện tranh… dần dần trẻ sẽ chú ý và sẽ nói chuyện với bạn. Khi trẻ sử dụng được ngôn ngữ, tức là trẻ đã thoát khỏi cái tôi cô đơn yếu đuối, tự kỉ để đến với thế giới rực rỡ, tươi vui của mọi người.
Tri thức và văn hóa của loài người đến với trẻ bằng ngôn ngữ. Vì vậy, việc chú ý tạo một môi trường thuận lợi để trẻ phát triển ngôn ngữ là rất quan trọng. Nó đặt những nền móng vững chắc cho sự phát triển toàn diện của trẻ sau này. Bằng tình yêu thương và sự quan tâm của bạn dành cho bé, bé yêu của bạn chắc chắn sẽ tiến bộ và có một cuộc sống phong phú, tươi đẹp.